Tshivenda short story and poems by Mbodi Khorombi.

[ Lushaka lwo senwaho | Zwanda zwi a tanzwana | Tshilamba u vhudzwa ndi tshilila u vhona ]

LUSHAKA LWO SENWAHO

“Ndi khou pfa tshithavhi nandi, ndi hone ndo lovha. A huna ane a nga thusa-vho naa? Vhannga-we, a nidi na nthusa na wee!. Thamusi mudzimu o vha a tshi do mmbavhalela nda fhola. A thi khou lwala lwa u fa lini”. A vha ndi mukalaha Vho-Manugu vhane vha khou gungula hu sina ane a vha lavhelesa kha vha vhavho vha vhathannga. Avha vhanwe a ri vha ambi vhunga vho vhingwa. Vhothe vha sokouri kha iye ya ha masonganalo ndi kale vho tshila. Munwe na munwe o lavhelesa uri u do wana mukovhe kha kholomo dza mukalaha vha tshi tsiruwa. Zwenezwi zwa kholomo zwo vha balelisa na u shuma.

Mukalaha vho ngomela ha vhuya ha fhela maduvha mavhili othe vha sa iswi vhuongeloni naho hu ha tshigoma-mutanda zwatsho. U vhona zwo ralo vha vho di ruma na u fhira fhano shangoni. Vha vho vhona vha tshi khou lenga ufa vha fhambana nazwo. Ndi hone vho salaho vha tshi do sala vha tshidi phina vhunga vha sa koni u di phina zwino.

Mukalaha Vho-Manungu vha khou dzula kha uyu muta wavho muhulu we vha u fhata musi vha tshi kha di dipfa. Muthu a nga di ndi musanda a tshi sedza kudzulele kwa nndu dza hone. Zwino ho no tangana na edzi dza vhana vhavho i tou vha thavhani vhukukuma.

Nga duvha la vhuraru vha elekanya uya ha nwana wavho wa musidzana. Huno ndi kule vhunga Tshisahulu hu kule na Nzhelele naho hu na zwi namelwa. Kha muthu wa mukalaha a dovha avha atshi khou lwala a si fhano. Naho zwo ralo vha sokou dzhena ndilani na vhulwadze havho. Vha sa ralo vha do tou vhuya vha fela henfha nduni vhathu vho lavhelesa. U tshimbila ha mukalaha, muthu u di pfa unga u khou kona ngeno o tuwesa. Afho zwo vha zwi songo ralo vhunga na masheleni ovha a tshi ndi bva vhubvo. Mafhungo a uri mukalaha vho dzhena ndilani ya uya Nzhelele a swika ndevheni dza Mathsaya na Tshikonelo. Vha humbula vha guma nga la uri mukalaha a vho ngo fanelwa nga u swika hune vha khou ya hone vhunga vha tshi nga kha di fhola. Naho zwo ralo a vho ngo toda u to di dzhenisa nga vhone vhane kha vhuvhi. Vho rididzana mbilu nge vhari a vha nga swiki vhunga vha tshi khou lwala nahone vho kalaha. Vhunga na masheleni vhatshi nga a vhana vha do tou tshimbila nga milinzhe.

Mukalaha vha tshimbila vho tshimbila lwe duvha lori li tshi sala li tshi kovhela vha vha vho no swika kha la Khalavha. U gonya thavha na mivhudu ya la Duthuni ni songo hu vhona. He vha vha vha tshi khou ya hone ha vha hu tshe kule lu sa vhuiho fhano. Swiswi li tshi vho thoma uri mbo vha khonela tshitakani tsha muunguri vha dzula fhasi. Vha nahana nga vhana vhavho vhavhili vha vhathannga fhedzi. Malofha avho o shashataho. Vha humbulesa vha vhona khwine vho lovha. Ngoho vhana a vhana zwivhuya. I tou vha zwivhuya zwa mmbwa:

Zwivhuya zwa mmbwa a zwiho.
Naho wa fhata nwavho wa adza na thovho.
Wa i fha othe are madzanga kha iwe.
Othe madzanga ane wa kona u swikela
Wa shengela u tshi na yone i wane zwivhuya.

Duvha lithihi fhedzi,
Sia u songo vala nwavho.
Mmbwa vukululu nga ngomu nwavhoni
Daledaleni fhelele-
Yo vhona zwivhuya zwayo zwe iwe u si ifhe,
Yo tongolela iwe wo honela.

Vhidzelela uri zwivhuya zwau khezwi!
U vhone u pata ha mmbwa.

I da kha iwe yo u semela mano.
Wa sa shavha i fhedza nga iwe.
Yo vhona zwivhuya zwayo zwe wa sa ifhe,
Yo tongolela iwe wo honela.

Mukalaha vhori u gungula na u semana vha tshinga vha khou too rambela. Vha tshi humbela na uri ngavhe na vhenevha vhana zwi sa vha nakeli. Vha vhuya vha tou shingidzhela na mitodzi sa lutshetshe vha tshi humbula bebo yavho yo shashataho. Vha vhona vho beba malavhathu. Nga murahu vhe kha tshenetsho tshililo vha vhofholola thai yavho kha khundu vha vhofha kha mukulo vho di dzula henefho fhaasi a vha maele.

Zwauri mukalaha vho swika he vha vha vhatshi khou ya hone a ho ngo tsha vha na we a zwi tevhelela. Vha Khalavha vho vhuya vha tou u vha vhulunga vhunga hu songo vha na we a vha a tshi khou zwi tovhela. Vho ita iyo ntodiseni zwa sa vhuye zwa thusa vhunga ho vha hu sina we a vha a tshi khou vha toda. Mahosi a kale sa vhathu vha vhulenda vhe ndi mulanda wanga muawedzeni henefha.

Nwana wa musidzana wa Vho-Manugu o vho do tou vhona nga matula a sa fheliho afha mutani. A takuwa a tshi ndi yo tolela mukala Tshisahulu. A tshi swika a wana Matshaya o no bva tshawe tshitentsi. Mudi wo sala na Tshikonelo. U vhudzisa uri mukalaha vha ngafhi a vha o tou tunga mabu. A vho tou di sola uri o vhuya a delani. O fhedza o humiswa na lenelo duvha vhunga ho vha hu sina tshine a khou toda. Tshikonelo ene o vha a tshi khou sokou di posa-vho kha aya mafhungo vhunga vho mu ita dabadaba nga uyu Matshaya. Ri de a si lone ngani vhunga vho mu tutshela na kholomo dzothe o lavhelesa.

Tshikonelo u vhona zwi tshinga zwi do konda afha mutani a namela a tshiri u yo shuma. Ho vha hu hone u shambila tshikalahelo vhunga o vha a sa athu u kanda tshikhuwani tshi tshe tsho tshe a bebwa. Zwe Matshaya a mu ita zwone a si nga ndila ye vha vha vho langanisa yone. Naho zwo ralo a nga si munage, nge a mu divha zwavhudi. Munna hoyu u tou vha notshi dza phahela. Zwa sa ralo muthu u a tuwa masiari. Munna ano vhualaha nguluvhe ya daka nga mbado ni mu shavhe.

Tshikonelo u swika tshikhuwani e mashudu awe a phele. A wana mushumo na vhudzulo hu songo fhela tshifhinga tshingana. Hu si kale nwana wawe wa tanzhe o vha a tshi vho dzula nae henengei hositele. Nwaha u sa athu na u fhela murathu na ene o vha a tshi khou tovhela. Mune wanga a vhongo vhuya vha zwi ita mafhungo. Vhe ndi vhana vha khou di lugisela vhumatshelo havho.

Tshikonelo o vho do vha muthu wa tshikhuwani. Hayani havha tshiila khae, zwauri o sia mudi na vhana khae wo tou vha muloro. Vhana vhawe havha vhenevha vhe vha vha vhe tsini nae.

Matshaya ngeno hayani o pfuma tshivenda, vhasadzi, vhana na kholomo. Vhana vha uyu musadzi wa vhuraru a vhathu na u faedzwa u thoma tshikolo. A vha vha hulwane na vhone vho lavhelesa dzone kholomo, a vha vhuyi vhari tshithu nga tshikolo. Vhuvhili havho vho no di vha na vhasadzi vha tshi khou di dzula fhethu huthihi na mune wavho. A vha vhuyi vhe tsuku nga a todana na mushumo. Vha divha uri zwifuwo zwi hone zwi do vha tundela. Vha vuwa vha tshiya malisoni la vha la maladze.

Mafhungo o vho do vhifha zwi tshi da kha vharathu vhe vha vha vha sina ane anga vha wanela zwa tshikolo kana malinga. Afha ha ndi tou fa Matshaya a tshi ita a tshi wisa lunanga uri vha kone u ya tshikoloni. Izwi zwa u thavha kholomo zwo vha zwi zwone zwine zwa ita luambo nge vhalisa vha vhona vha sa tsha wana tshithu. Vha di kondelela nge vha ndivha uri na vhone ndi dzavho na hone dzinwe dzi khou dzhwala.

Vho-Matshaya vho vha tshi khou dzula nduni ya uyu musadzi mutuku. Vhunga tavhi liswa li tshi tikwa nga lilala vho vha vha sa nengwi avha vhanwe vha tshi di vha itela pfanelo dzalo. Vha di vha muthu wa u dzangela uyu mutanuni wavho nga misi.

Murathu na mukomana Thinavhuyo na Avhurengwi vhana vha uyu Matshaya vha khou gungula uri ndi ngani mukalaha vha tshi kona u renga vha siedza mita minwe. Vhone a vha khou vhilela nga masheleni ane a khou renga vha vhiledzhwa nge vhe kani uyu matshaya u nyanga u fhedza uvhu vhukolomo as athu fa. Tshidinaho ndi nge vha si sumbwe dzine dza vha dzavho uri vha di lodote. Zwothe zwi kha divha mahadani a Matshaya. Ndi hone vha tshi thoma u vha ruma lufu uri vha kone u sala vha tshi ita nga u kona havho. Khavho u lisa hoyu hu sa badeliwi ndi hone ifa lavho line vha fanela u liwana vha tshi kha di tshila. Vhone vho vha vha tshi ambela zwikumbuni vhuga arali Matshaya a vha pfa ndi musi a tshi do nea muthu lufhanga ari a mu fhedzise uri a sale a tshi diphina. Matshaya ene o vha o tou di beba na vhuhali hothe ho fhirela na kha vhana. Kha Avhurengwi zwa vuwa zwavhudi vha a vhudzisiwa uri minwaha yanga yothe ya ulisa ndi wana mini khayo. Thinavhuyo ha khou vhona hu na inwe ndila ine vha nga itwa uri vha si tsha fhedza ifa ili vha sa athu u dzama. U vhona ndila ya khwine na hone ya tsini i ya u milisa tshivhindi, zwa uri hani kha ene a si thaidzo.

Tshikonelo o di dzulela lo sina midzi na vhana vhawe vhavhili. Hori nndu dzi tshi bva Vho-Tshikonelo vha vha na mashudu a u wana yavho. Vha thutha na vhana vhavho vha you fhelela kha nndu ntswa. Naho ho vha hu sina vhudzulo ho linganaho ha u vhea thoho ho vha hu hone.

Vho-Tshikonelo sa munna vho vho do mala mukhada wavho wa ngeno tshikhuwani vha khou dzula nae afho nduni ntswa. Kha vhone mafhungo a u ya hayani a tsha vhuya a vha swikela. A vha vhoni hu na tsho salaho hayani tshine vha fanela u ya u dzhia.

Zwino hu vuwa kikiri-kiriri ngeno tshikhuwani mukhada a tshi vho nyango uri na ene a dzheniswe hafha kha pumethe. Muthu o nwaliswaho ndi uyu muthanga muhulwane. Vhathannga-vho vhe vhathanga zwiito zwa hone a zwi dadzi mudzio. Tshikungwi na ene u vuwa nga linwe duvha u vho toda kamara yawe a e ethe. Vhunga Tshikonelo o vha a tshi khou dzula kha nndu ya kamara nna zwo vha zwi sa nga si konadzei uri a mu fhe inwe kamara. Vho-Tshikonelo vha di ita zwa muhulwane ane a kanada mupfa a tshi u vhona vha sa zwi ise thohoni. Na u kununda hawe a sa vhe na ndevhe ya u thetshelsa.

Tshikonelo u vhona luambo lwa hone lu sa fheli a ya a yo u tshintsha madzina a phumula la Tshikungwi kha phumethe. Ndi fhala a tshi amba na uri ha tsha funa u dzula nae vhunga a tshi nga mu vhulaha. Tshikonelo o vha a tshiri nga u tshintsha vhudzulo Pandelani u do vha o sala e ethe.

Tshikungwi o vhuyelela hositele vhunga hayani vho mu lamba. Na ho e henegei o vha a tshi kona u tangana na murathu wawe vha peta lithihi. Ndi hone fhala vha tshilangana u lifhedza tshikha ye a itelwa yone nga mmane wawe, vhe vha kombetshedza mukalaha u mu lata nnda ha nndu. Mafhungo othe zwi khou dzhiwa a tshi khou itwa nga hoyu mukhada. Vhari ndi kale vha tshi khou dzula na khotsi avho a vha athu u vhuya vha vha lata.

Mmane wa Pandelani a si vha vha tshi khou thoma manwe mafhungo. A vha vhuyi vha zwi humbula uri kha Pandelani vha khou tunga mabu mbudzi o di edetshela. Vha khou di hangwisa uri ndi ene we a to dzimela mulilo musi Thikungwi a tshi nyangou ritha misevhe yawe. Zwino ha tsha do ima navho, u do tou tatedza na yawe musi zwi tshi thoma. Vha khou vhilela uri Pandelani na ene u fanela u badela rende vhunga na ene a tshi khou dzula afho nduni. Pandelani ene o di vhudza uri u do badela musi a tshi vho dzula hositele kana nndu i tshi vho vha yawe. A fha hunwe ha i dzheni. U nakisa mafhungo vha tshi vho vhudza Vho-Tshikonelo vhari u khou vha rambela vhatukana vha twa vho dadza nndu nga masiari. Mafhungo a luambo o ndina Tshikonelo lu sa vhuiho fhano tsini.

Pandelani a mbo di swikisa mafhungo kha Tshikungwi ngei hositele. Uri ene ha tsha la ludifhaho hayani. O tou fara ludongo nga hu fhisaho. A thoma nga u rovhedzhwa uri ndi kale ndo amba uri ari dzime kulilo hoku ku sa athu u ri fhisa, zwino no swa. Ndi fhala Pandelani na Thikungwi vha tshi vhofha lithihi. Vhone a vha khou nyanga u vhaisa mune wavho lini, hone-ha arali vha ima ndilani a hu nga do vha na mbavhalelo. Muthu ane vha khou mu nyanga nga mato matswuku ndi havha vho daho nga fhedzi vhunga hu songo ya kholomo vha tshi malwa. Zwino vha vho vhona unga vho da nga lunanga lwa ndou. Vha khou nyangwa u bvulwa vhuthu hothe vha sale vha tshi di vhenga. Khamusi-vho ndi hone muthu munwe na munwe atshi do vha muthu matoni avho ha savhe na nwana na munna vhothe vhapfi vhathu. Vho vhona ndila ine vha khou vha fara ngayo i tshi nga a si you u fara muthu. Khamusi vha vhona uri a ri vhana vhavho.

Pandelani linwe duvha u vhuya kamarani na Tshikungwi sa munwe wa dzi khonani dzawe vho lindela u phetha zwe vha langana. Vholindela uri vha do wana kuboli vha do kona u yela mmane. Vha tshe vho dzula ha vha hu bvelela mune wavho Vho-Tshikonelo. Vhone vha fhirela kamarani yavho vha di ganamela. Naho vha vha vha songo zwi lavhelela uri mukalaha vha do tavhanya u vhuya nga u ralo a zwo ngo vha bvisa kha pulane dzavho. Hu si kale Vho-Tshikonelo vha pfa ho vuwa kakara-kakara nga ngei khishini. Vha tshi sedza vha vhona hu vhana vhavho na musadzi wavho dzo ombana. Vha humbula uri vha a vha litsha vha fhambaba nazwo, inwe mbilu ye lamulela musadzi wau are ethe. Ndi fhala vha tshi fara Pandelani. Vha tshe vho mu fara Thikungwi na mmane vha gomba-gomba vha tshi ya kha goboza li na madi a fhisaho e kha baula. Vha li omelelana vha tshi nga vha sa lumana nga mano, naho madi o vha a tshi khou di ita a tshi vha tevhutshela a huna we a vha a tshi nga u khou pfa u swa. Vho-Tshikonelo vha elekanya uri khwine vha litshe uyu Pandelani vha lamule ya madi. Ndi fhala Vho-Tshikonelo vha tshi litshedza Pandlelani vha gidima uri vha fare musadzi wavho. Vha sa athu na u mu fara inwe mbilu ye Tshikungwi u do ri shela nga madi ano fhisa rothe khathihi vhunga a tshi ri vhenga rothe. Vha humbula u fara Tshikungwi vha vhona musadzi a tshi do di ita zwino fana na zwa Tshikungwi. Zwino vho no sokou tshokhea vho ima mafhadeni. Ndi fhala vha tshi huma vha fara Pandelani uri a sa tsha i dzhena ya havhala vhavhili. Vha muluvhelela uri a sa tsha i sa phanda mafhungo a khakhathi na uri a ambe na uyo mukomana wawe vhadi tutshele. Vho-Tshikonelo vho vha vha tshi khou sokou amba hu sina ane a khou vha thetshelesa. U vhona zwo ralo Vho-Tshikonelo ndi u lela muri gwalani vha sia yo tangana. Pandelani u vhona khotsi vha tshi fhambana nazwo a domba ludonono a fhungula madi vhala vhatshe vho di omelela goboza. Ndi fhala a tshi shela mmane wawe khofheni vha di sokou sala vho omelela vha sa tsha litshedza. Vhone u bva tshe vhafara tshigoboza vho bo di dzidzivhala. Tshikungwi ha ngo nyanga u zwi themba zwavhudi o di vhona unga vha nyanga uri a litshe vha mulifhedze. U fhedza ezwo vha mbo di dzena ndilani ya uya hositele vha si tsha dovha vha kanda murahu.

Vho-Tshikonleo vho vho do ya u edela hu sa divhei na namusi. Nga tsha matshelo vha tshi swika mushumoni ho mbo divha u saina livi uri vhaye u awela hayani Venda. U bva mushumoni ha mbo di vha maele vhatshi livha Tshisaulu.

Nga tsha matshelo vha vuwa vha tshiri vha khou ya u vhona mukomana wavho a vha o no fhata hone khala Tswinga. Vha tshi swika vha vha vho kanda vhathu. Ho vha hu sina muthu we a vha a tshi khou vha takalela. Muthu we vha vha vha tshi khou ya u vhona ene o tshuwa uri kani vho da u dzhiulula vhula vhukolomo ho salaho. Ala madukana na one zwia fana a di vhona vho da u dzhiulua ifa lao. Vho-Tshikonelo vho vho do soku dzula henefho nnda uri vhadzhie muya vha kona u huma husina we a vha swielela. Matshaya ene nduni a nga si vhadzhenise vhunga a sa divhi zwe vha hwala, Na linwe na linwe vho vhuya ndi garaba. Muthu naho e murathu wau ri tshi da kha lupfumo, lupfumo lwa ifa le u si li wane nga pfanelo ha thembiwi. Mbiluni yau u di dzula u tshi zwi divha uri u na mukovhe.

“Hu ita hani murathu? Na no vhuya lini? Zwino ro tshinyani ni tshi tou ri bubela nga matsheloni mangafha?” Ndi Vho-Matshaya ipfi li sa bvi zwavhudi. Mbudziso dzi khou tevhekana ha divhi na uri a nga tou vha lumelisa hani.
“Ndi mini mukomana ni tshi tou amba ni tshi tou fhihamelwa. Ni a lwala kani?” Vho-Tshikonelo vha kho vhudzisa muthu o sinyalalaho vhukuma sa muthu a no khou pfa zwithavhi. Naho zwo ralo ha nyagi na u fhindula.
“Hai murathu. U a divha zwithu a zwi khou vhuya zwa tshimbila zwavhudi fhano hayani. Ndi khou tou humbula na uri ndi mu nee dzinwe kholomo nyana a dzule nadzo nga ngeo ha hawe. Vhana havha vha khou nterekela” Matshaya u kho rangela Tshikonelo uri a sa tshavhuya e munyu a zwifuwo na uri u do pfa uri u khou ya u mu nea dzinwe a sa tsha vhilela.
“Vha a divha a thongo dela hayo mafhungo. Nne ndo da nga anga a no khou ndina. A si khwine nda thoma u vha vhudza anga a no khou ndina vha do kona u mbudza avho nga murahu”.
“Ni a divha murathu, havha vhana ri sokou beba a vha tsha vhuya vha ri thanngela. Henefha hune vha tounga vha sa ri ifa ri sale ri tshi di phina. Nne ndi vho tou di ruma ufa ndi tevhele mune wanga. Henefha hune wa tou tshila nga u tinya”. Ndi Matshaya ano khou isa phanda na u vhovhola. Ene u nga o no pfa muya u re na vhana vhawe. A vhana ndavha na zwine a ita zwone vha khou nyaga ifa la kholomo fhedzi. A nga ita zwothe zwine a funa tenda a sa le a fhedza ifa lavho. Na no no vhona ngafhi vhathu vha tshi vhanga ifa mune walo a kha di tshila.

Matshaya na Tshikonelo vha fhedza vho dzhena nduni. Vha dzula ho vuwa ala na ala vha khou hanelelana. Vha tshe vho dzula vha tshi khou ita mihani yavho ndi musi ndevhe inwe i henegei i tshi khou thetshelesa uri vha amba nga mini. Hupfi arali vha tshi khou u humbula u rengisa kana ula hovho vhukolomo ri fhedza ngavho zwino, nahone a zwi vhuyi zwa dina vhunga vhe nga ngomu nduni, ndi u sokou vala wa vota. Zwi do vha zwo tuwa zwavhudi vhana vha khotsi muthihi.

Thinavhuyo u pfa zwine zwa khou ambiwa zwi sa khou tou pfala zwavhudi ndi u takuwa a ya henengei vho dzulaho hone. A tshi dzhena khotsi awe vha pfa mbilu i tshi tou fhaduwa. Ene u khou tshuwisa vhukuma vhunga e si muthu wa u sema mano naho a a sema e a mmbwa. U dzula fhasi a vha resha a vhudzisa na uri lwendo lwo vha lwa hani. Vho-Tshikonelo vho fhindula zwothe naho vho vha vha sa khou pfesesa uri u khou todani vhunga vha tshi khou nyanga u amba mafhungo avho. Thinavhuyo ndi fhala a tshi vhudzisa uri mulandu ndi mini vho vhuya hu si nga dzikhwisimusi. Mare a tou xwatu othe mulomoni wa Vho-Tshikonelo. Phindulo a vha khou nyanga u amba ngayo vha sa athu u amba na khotsi awe. Mulomo wa sokou atama vha sa ambe tshithu. Thinavhuyo a thoma u akhamala uri vha nga vha vha tshi khou shavhelani u mu vhudza. Nga murahu ndi hone vha tshi ri “ndi enea mafhungo anu, hai nandi ndi amba mafhungo a vhana, vhana vhanga. Ndi vho mpandela ngei nduni ya tshikhuwani. A vha tsha nyaga na u mbona. Ndo da uri ndi vhonisane na mukomana nga haya mafhungo, ndi amba avha khotsi anu. Ndi ri funzane maano nne ndi sa athu u fhira”. Vho-Tshikonelo vha khou fhindula u ngari vha dzhele.

“Vha khou amba uri vho vha pandela afho Tshisaulu kana ngafhi?. Vha mbo di amba zwine vha khou toda zwone na maano a hone ri sa athu u fhedzelana tshifhinga. Vha songo vha vha tshi khou humbula uri vha do wana tshifuwo na tshithihi kha zwazwo. Zwi hezwo ro dzula ro khakhelana zwi sa athu u thoma. Vha khou vha vhona mukalaha a vha shuni vha khouri ri la mini?” Thinavhuyo o amba sa muthu ane a khou renda zwitshi bva mbiluni. Vho-Matshaya a vhongo tsha vha na le vha amba nge vha vha vho no fariwa hanwani nga nwana. Muvhudziwa ha ngo vhuya e tshithu munyu. Na uri zwe nda dela zwone a si malugana na zwifuwo a vhongo tsha vhuya vha zwibula. Vha vho sokou sedzana mukomana vha vhona zwo tou vhuya zwi zwavho zwa mulovha zwo tou kokotolo.

Avhurengwi u vhona Thinavhuyo a sa vhuyi na ene a vha u fhelele henengei nduni. U nzhena u sokou runda mato o vha sedza sa muthu a no divha zwe zwa vha zwi tshi khou ambiwa. Ha ngo tsha kona na u vha lumelisa vhunga ori a tshi dzhena vha soukou hari vhothe. Ndi fhala Thinavhuyo a tshi mu talutshedza zwe khotsimunene vha dela zwone. Ene ha ngo zwi tanganedza uri ndi tshikwekwe tsha uri a sa divhe zwine zwa khou songiwa. Ndi fhala a tshi humbela uri vha ise phanda na mafhuno avho ene o thetshelesa. Matshaya na Tshikonelo vha sokou fhumula vho zikulana.

“Vhathu kha vha ambe zwe vha vha vha tshi kho amba zwone, nne a thi dabankherere. Vha vhone a hu nga vhi na ane a do bva nga hoyu munango arali vha tshi khou vhona unga ndi khou ita zwa matambavhana. Vhathu vha khou ri a thi zwi vhoni uri vho nndangana. Arali zwi si hezwo kha vhaye phanda na mafhungo a hone ndo thetshelesa. Ndo neta nga u dodzhwa museto matoni”. Avhurengwi namusi ndi hone a tshi khou nyanga u vha sumbedza uri o vhu renga.

“Nne khari ndi tuwe nwananga, u vhona ungauri ndi nga tou da u lutanya vhathu. Khari ndi di lere muri gwalani ndi ye hayani. Ndi do di da maduvha ha fheli”. Vho-Tshikonelo nga mbilu vha tou uri zwi a fana na zwanga hezwi.

“Vhone mukalaha a vha zwi vhoni uri ndi vhone vhane vha khouri lutanya naa? U bva tshe vhone vha swika ro no tangana dzithoho. A ri nga do vhuya ra vha nea tshifhinga na zwe vhada vho humbula zwone a vha nga zwi wani. Vha do ri sumbedza uri tsho laho Manugu ndi mini?” Avhurengwi u amba a tshi ya munangoni wa nndu u hona munango. Vho-Tshikonelo vho khakhedzea na Matshaya a hu tshena hune vha nga bva ngaho.

Ndi fhala hu tshi vuwa kakara-kakara Vho-Tshikonelo na Vho-Matshaya vha tshi lwela u bva munagoni. Vothi lo fhedza lo tou wela nnda na muhangwanngwa lone li songo vulea. Ndi hone Vho-Tshikonela vha tshi wana ndila ya u nenga vha imela nga fhala kulenyana.

“He vhone mukalaha, ari khou nyanga u di rambela vhaloi, kha vha vhuye ngeno. Na kani na zwino vho vha vha songo da fhano. Muthu a nga vha doba nga lubadzhi a vha posa badani hangei”. Ndi Thinavhuyo o no ima nnda na ene. Vho-Tshikonelo vho nenga nge vha vhona vhana vho livhana na Matshaya vha tshiri a vha vhudze uri ene o vha o tendelana zwifhio na murathu wawe. Vho ima fhala kule vha khou lavhelesa zwine zwa khou bvelela kha mukomana wavho. Vha khou vhudziswa uri vha khou u vha fha zwifuwo kana a vha nga vha fhi naa? Matshaya a tshi kha di ndi a fhindula Avhurengwi a vha o mu domba nga mukulo a muimisela ntha. Ndi hone Vho-Tshikonelo vha tshi nenga uri vha sa do vha thanzi musi Matshaya o no fhira. Na zwa uri vho pfukisa hani luhura a huna ane a nga zwi talutshedza. Matshaya u khou sala a tshi talutshedza zwe avha a tshi khou amba na Vho-Tshikonelo o no vha e ethe na vhana wawe. Tshikonelo u takuwa afho a dzo ngo vha dzone dzidzambo. Vhone vho vha vha songo ya u vhona vhathu vhane vha fhedzisa muthu arali o kalaha kana a si tshena mushumo nga nnda ha u fhedza lupfumo lune lwa fanela u salela vhana. Vha tshimbila vha tshi ramblela uri mukomana ngavhe a sa tangani na zwihulu. Zwauri ifa line la khou lwelwa na ene o vha o fanelwa nga u wana tshipinda khalo a zwo ngo vhuya zwada muhumbuloni ilo duvha.

Mbulungo ya mufumakadzi i tshi itwa tshikhuwani Vho-Tshikonelo a vho ngo tsha vhuya vha ya. Tshitaka tshe wa vhona nowa u diri i tshe ngomu. U vhona Vho-Tshikonelo vha songo di vhonadza mbulungoni malavhathu o halifha zwihulu vhukuma. Zwi tshe zwo vha ofhisa lwe vha vhona unga ndi bono tshifhinga tshotshe vha tshi zwi humbula. A vha divhi uri khotsi kana vha dzhele kana vho ya Venda naa? Ngauri arali vhe dzhele na vhone vha do tevhela. A zwi nga konadzei uri vha sa ambulule.

Vho-Tshikonelo u nenga fhala vha kombetshedza vha edela lenelo duvha fhedzi ngeno mato a tshi dzula e khoroni. Nga elo duvha a vho ngo tsha bvela na nnda. Nga li tevhelaho vha di funga uri ndi ye murahu u tangana na mulilo. U swika tshikhuwani Vho-Tshikonelo a vho ngo tsha vhuya vha dzhena nduni. Vho mbo di rembuluwa vha livha hositele hune vha divha uri Tshikungwi u dzula hone. Vhe ndi khwine vha tshi thoma vha amba nae uri vha vhonisane.

Vho-Tshikonelo mafhungo a uri mukomana o ri sia hango swika ndevheni dzavho, naho arali o vha o swika vhovha vha sa nga luvhei. Vha di rindidza nga la uri muthu a nga si tou nala nndu yawe a tshi khou shavha swiswi li sina phele. Naho i hone vhari ndi khwine vha tshi thoma vha tangana nayo ndi hone vha tshi ndo kona u shavha. Vho-Tshikonelo vha luma mbilu vha namela. Zwa phanda zwi do vhonwa nga a tshilaho. Vha sa athu u dzhena mudini vho thoma vha todzimela vhe nga nnda. Vha khou ofha u wela sa thunzi i tshi wela mafhini. Vha ya nga nduni ya tsini uri vha wane vhutanzi uri ho sala hu tshi bvelela mini nga murahu ha u tuwa havho. Ndi hone vha tshi talutshedzhwa uri ho vha huna mbulungo nga mugivhela wo fhiraho. Ho tou thusa vha sosaithi vhunga vhone na vhana vho vha vha siho. Na zwino mapholisa a dzulele u da u sedza uri hu na muthu na kana vhone vho no vhuya naa afho he vha shavhela hone. Muthu ane a khou todea ndi vhone uri vha nee vhutanzi. Vho-Tshikonelo na u swika nduni vha sa athu zwo no vha kela matari.

“Khombo dzi da kha muthu dzi thoma dza rambana. Ndi tshi ya hayani ndo fhambana na khombo ngeno ndi tshi khou ya u tangana nadzo. Zwino ndi vho tondiwa. A thina vhushavhelo. Zwanga nne zwi fhira na zwa khotsi anga. Henefha hune tshinwe na tshinwe tshi sa nakele. Khamusi nda langana na vhananga ri nga vhofha lithihi ra vhudza lone mapholisa ra ponya. Ri do tou hana re a ro ngo zwi vhona. A ngavha nne ndi do tou hana nde ndo vha ndi livini” Vho-Tshikonelo vha khou rudza mbilu na u vhamba maano uri vha do tou zwi ita hani zwo no ralo.

“Vhone munna, afho hune vha khou dzhena hone vha khou toda mini? Ria vha thusa na?” Ndi Thikungwi we a vha o dzula mahatsini musi khotsi awe vha tshi vhuya. Ene o vha a tshi khou vha divha vhone vha sa mu vhoni khofheni vhunga o vha o ambara khopahede dza hone.

“Ndi khou tonda Thikungwi nwanaga. Ndi pfa upfi u dzula fhano.”
“O ya mushumoni. Kha vha de ri dzule ngeno ri mulindele a ho ngo tsha sala tshifhinga tshingana uri a vhuye. Hone vha a zwi divha uri u khou dzula na Pandelani”. Ndi Tshikungwi we a fhindula nga uralo.
“Hai lini. A thi zwi divhi. Ungafhi ene Pandelani”
“Pandelani ndi nne ano khou amba fhano”. U khou di shandukisa nge a divha uri khotsi awe na Pandelani vho vha vhe madele mapfani. Pandelani ndi ene we a vha o ya mushumoni. “Vho vuwa hani mukalaha. Vho vha vhe ngafhi maduvha aya o fhiraho”.
“Ndo vha ndo tsela hayani. Nne ndi vhudzisa vhowe uri no sala hani?”
“Vha songo nyango u nkhumbudza, na hone vha do amba zwavhudi o no vhuya Tshikungwi. Vha vhona vhone vha re na haya vha songo ita. Rine ri sina haya ri fela henefha. Vha vhone hafho hayani ha hone vha songo huya lwa u fhedza”. Pandelani u isa phanda na u amba mukalaha vha tshi tou u tetemela naga nyofho.
“Kha vha ndariye ri dzhene nnduni. Khamusi a nga vha o no vhuya. A thi khou nyaga u twa ndi tshi khou vha sala murahu”.
“Khari tshimbile Pandelani nwanaga. Ni divhe uri naho na tou ita hani ni malofha anga.”
“Zwothe zwine vha khou amba a zwi nga do vha thusa tshithu. Vha di lugisele na u badela haya maduvha e vha ri sia ri kha mafhungo avho vhone vho ya nalo. Dzhena mukalaha ndi iwe.”
Vha tshi dzena fhala vha wana Tshikungwi o ganama kha mbete. Ndi hone Thikungwi (Pandelani) a tshi bvisa linadzi khofheni vha kona u vhona uri ndi ene Pandelani. Mukomana, ndo mu disela khotsi awe uri a vha onese hu sa athu u tshinyala zwinzhi.” Ndi pandelani u khou amba a tshi khou tou nekedza na zwanda khotsi awe kha Tshikungwi. Zwithu zwa hone u nga touri ndi muloro hone zwi tshi khou itea.

“Ni a divha vhananga ndo da hafha nga mafhungo a lufuno. Ni khavhe ndi tshi ni vhenga ndi musi ndi songo nenga nda ya mapholisani. Ndo da uri ri ambe mafhungo a tshitangani. Ndo no di zwipfa uri mapholisa vha murahu hashu.”
“Tsha u thoma a vha khou amba na rine na hayo madithu ane vha khou amba a murahu havho vhe vhothe. U fhedza mafhungo na u thutha vhutala hothe hune vhone vha vha naho ndi u fhedza ngavho. Tsha kale na kale vhone vha sa athu u vhuya khezwi o vha a siho murahu hashu. Vho vhuyela zwone u ri dzhenisa mashikani avho.” Tshikungwi u amba ezwi a tshi nga a sala muthu nga mato.

“Ndi nne nwana wavho Pandelani mimuya mivhi yothe hu sale mivhuya, zwa sa ralo vha pandela wau. Zwinzhi vha do tou vhona nga avho mato. Vha songo vhuya vha ita mafhungo a u luvheledza a huna o di imiselaho u vha pfa. Vha humbule uri a vho ngo vhuya vha ri vhudza uri mukalaha vho tuwisa hani na he vha vhulungwa hone a ri hu divhi. Hu divha nnyi? Zwi nga di vha vho tou vha fhedzisa, zwino namusi vha a vha tovhela”. Pandelani u khou amba ezwo muthu a tshi nga vhuya e o dzhenwa nga muya.

Vho-Tshikonelo vho ri u shunwa vha si wa hu tshi pfi vho fhira. Vhone a vhongo longelwa lunzhi. Vho tou sidwa vhukuma. Zwithu zwa hositele naho wa vhidzelela a huna ane a dou phalala. Vho vho do hwalelwa sibadela hu tshi pfi vho sia vhathu vho no posa henefho nnda. Vha ngei sibadela vha dzivhuluwa vha vhuya vha fhola tshothe. Vho vha vho no tou kalaha tshothe vhunga mato o vha a sa tsha vhona na u tshimbila i mitsutsu. Vha talutshedza avho vha sibadela hayani hune vha bva hone. Vha sibadela vho vho do tou u vha posa hayani Venda vhunga hu songo vha na we a vhonala a thi da u vha tolela.

A sivha Vho-Tshikonelo vha khou tsa Tshisahulu kha goloi yo ima khoroni ya mudi wavho. Vha tshi vho fara na thonga nga u tou u ongolowa vhukuma. Vho farwa tshanda nga munwe we a tsa navho goloini vha livha mutani.

“Yowee nne mayo! Mukalaha wanga iwe vhathu. Nga ngoho hu khou bvelela mini fhano mudini” ndi mufumakadzi wa Vho-Tshikonelo a tshi khou mangala tshivhumbeo tshe vha vhuya vhe kha tsho. Nga ngoho zwo vha zwi sa tendisei uri ndi muthu we a tou fhedza minwedzi i sigathi o tuwa a tshi tou ravhula nga ene mune.

Nwedzi u tshi dzula vha ya u folela mudede vha tholiwa. Ho vha hu si tshena mushumo we vha vha vha tshi nga u ita vhunga vho vha vha sa tsha vhona zwavhudi. Mbilu zwino ndi mbili inwe iri ndi ya u vula mulandu wa uri mukomana o shavha na thakha yothe. Zwonwe zwi nga zwi nga si tshimbile vhunga e si tsheho. Inwe iri ndi khwine ndi tshi di ye la nga nne mune nda amba na haya madana awe o salaho nadzo. Vha tshi humbula duvha la u fhedza vhe vha vha vhe henengei a vha tsha nyaga na u tangayisa mato avho na avho vhathu. Vha di vhofha vha isa mulandu khoroni. Nduvha la u senga mulandu ha pfi vhade na avho vho salaho na thakha. Mudida wa musanda a isa lunwalo ha vho kwameaho uri vha khou vhidzwa musada Tshisaulu. Hu tshi sengiwa ha wanala zwo tea uri kholomo sa ifa dzi fhandwe nga vhukati dzinwe dzi iswe kha Vho-Tshikonelo dzinwe kha munna wa vhane Matshaya. Tshivhalo tsha dzine vha fanela u dziwana tsha swikiswa tshandani tshavho. Vhone a vho ngo dzi vhona nga avho mato vhunga vho vha vha sa tsha vhona zwavhudi. Mafhungo o ambiwa munwe na munwe wa avho vhana vha Matshaya vha tshi nga a vhana tshine vha tshi hanedza. Tsho takadzaho avha vhana ndi nge kholomo dzone dzo vha dzi siho afho khoroni nga duvha la u tshea mulandu. Zwi ambaho uri Vho-Tshikonelo vha do fanela u ya vha dzi dzhia ha vhana vha mukomana wavho. Vho-Tshikonelo ayo ndi one mafhungo e a vha a tshi khou vha tanganya thoho. A vha i vhoni ndila ine dza do wela ngayo Dzindi arali vho dzi tovhela.

Kha nnyi naa! Vha dzhia kholomo dzawe, vha khou amba uri hu itee mulingo. Kha vha do linga vhari vha khou dzi tovhela. Ndi hone hu tshi do bvelela khombo. Thinavhuyo na Avhurengwi vho dzula vho vha lindela uri vha vhone arali vha na tshivhindi tshine vha nga kona u da u dzia edzo kholomo. Avhurengwi o no dinalea lune ha tsha kona na u lumelisa muthu naho a u fhio na ufhio. U vhona maduvha a tshi khou di ya a tshiya vha sa vhonali uri vha khou da u dzhia thakha yavho vha vho tou todiwa uri vha tavhanye vha kaidzwe. Vhathada vha khou shavha uri khamusi vha khou luka maano a u do da vha vha tangula ngao.

Zwithu zwi khou konda u swika vhukati sa unga Vho-Tshikonelo vha sa vhonali hune vha tshimbilela hone. Tshikonelo wanga ndi khou balelwa u bva hayani nga u sa vhona, a thi khou tou dzumbama. Hune vha tshimbila hone vho vha vha tshi vha vhe na muthu ane a khou vha sumbedza ndila. Ezwi zwo tou nanisa u tangana thoho ya Thinavhuyo. Avhurengi naho a sa vhonali kha la Tshisahulu nga masiri vhusiku o vha a tshi twa hone uri a vhone vha tshi tou nnda kwata u do vha runga nga pfumo zwa ya na vhusula.

Ndi hone u sina hu tshi khou guma nga shambo kha mukalaha Tshikonelo. Ri do ri a si ezwo ngani i tshi khou dala matemba kha ya avha vhavhili ngeno tshikhuwani. Vha vho tuwa nga u shavha mapholisa a vhutalani havho. Vho no di dzhenisa kha minwe milandu lune vha vhona u sudzuluwa zwi tshi nga thivha vhutala. Milandu ya hone kha mapholisa a i athu u tumekanywa uri i vhe ya fhethu huthihi. Hupfi wa u thoma vho fhisa muthu nga madi u swikela a tshi lovha ngeno wa vhuvhili vho rwa muthu lu isaho lufuni. Vha tshi vhuya ngeno hayani a vha khou vhuya vhe mukalaha vha hone. Kha vhone hupfi ndi kale vho nala mugayo. Vho vho do tou mangala vha tshi vha vhona vha tshi khou tshila naho vhone vha songo vha vhona. Pandelani zwa hayani zwo vha zwi sa tsha vhuya zwa mufha thoho.

U swika hayani na khakhathi na mukalaha uri yo fhelela ngafhi a hongo tsha vha na we a zwi divha. Ndi fhala mukalaha vha tshi hwesa mafhungo a ifa lavho na tsheo yo dzhiwaho musada, vha inga nga u humbela thuso ya u yo dzhiulula zwi re zwavho. Kha matswotswi a mujzhondolo ho vha hu tshi tou vha muladza u ita hezwo. U bva luthihi fhedzi vha vha vha tshi khou vhuya nadzo hu songo vhuya ha vha na vhukondi. Na u vho tou zwi itisa hani a ho ngo vha na mutalutshedzi. Dza vha dzi a dzhena dzothe dzo fhelea sa zwe tsheo ya amba thavhani.

Maduvha a si mangana ri pfa hu tshi pfi Vho-Tshikonelo vho sia vhathu. Zwauri vho lovha hani a huna we a zwi tandavhudza. Mavhevhee o di sumba henevha vha u dzhielwa thakha uri vho longa tshanda. Zwino naho mukalaha vho tuwa kholomo dzo no sala zwandani zwa vhana vhavho vhunga hu vhone vho dzi tevhelaho. Na u lisa zwino ho no vha vhone.

Munna wa vhane na u vhulungwa vha sa athu u vhulunwa ha vha ho no bvelela tshinwe tshimetshe hu tshi pfi hu khou lifhedzwa lufu lwa mukalaha. Tshe tsha vha tshi tshi vho magadza ndi u vho vha vha tshi nyaga u vha vhulaha zwino vho no lovha a vha takali vhari zwe vha lila zwo phethea. Pandelani na Tshikungwi vha takuwa nga matsheloni sa vhathu vhane vha khou ya u divhadza lufu lwa mukalaha. Vhone vho vha vho shoma vha tshi ya nndwani. Vho swika nga matavhelo nga tshikhathi tsha u vula kholomo lwe vha wana mudi u tshi di a pfumelwa.

Avhurengwi na Thinavhuyo vhunga vhe vha lisa vho vha vha tshi dzula vho lavhelela nndwa musi yothe. Ri de a vho ngo i lavhela hani vha tshi tshimbila na makhavha na thonga hothe hune vhaya. Ano maduvha vha vhobva vha fara na vhura ha vhutulu vha tshiya malisoni. Zwanamusi ndi zwinwe-vho, ungari a huna ane a do lalama kha havha vhuna havho. Vhura vhune ha vhulaha na nngwe muthu vhu nga musia khani. Lufhanga-vho ri sa lungadze vhunga ri a divha madembe alwo.

Avhurengewi na Thinavhuyo a si vha vha khou nwisa kholomo madi munwe u nga ngeno munwe u nga ngei. Vho lindela uri dzi thome dzinwe vha kone u dzi fhirisela pfuloni. Avhurengwi u vhona vhanna vhavhili vho tou vukeka vha tshi dela khae. Kha ene u vha todou fhira. A huna tshine ene a nga vha itela tshone vha fanela u thoma u ima u swika kholomo dzi thi pfelela vha kona u fhira.

“He vhone mukalaha. Zwila dzina lavho ndi vhone vho nnyi?” Pandelani u vhudzisa o donolelana mato na Avhurengwi o no tou vha tsini tsini nae.
“Nne ndi pfi Avhurengwi, ndi khou lisa hedzi kholomo dzire hafa madini” Na zwauri lufhanga lwo bva ngafhi Avhurengi ha ngo tsha zwi vhona. O vho do tavha mukosi luwe lu kha thumbu lunwe lu kha mutsinga. Dzi tevhelaho dzo sokou mu ita bodzhe ene o vha o no di tuwa nga dzedzo mbili fhedzi.

Kholomo dzo vha dzone dzo vha kundelisaho u wela seli na lula uri vha tangane na Thinavhuyo. Musi ezwi vhe vhukati ha mishumo yavho vha khou vhonala kha Thinavhuyo. O wana zwo mukela matari a tshi vhona a tshi wa a songo vhuya a di lwela. Ndi hone a tshi bvisa vhura hawe a thoma u rea. Zwenezwo vha vhukati na u khada kholomo uri vha wane ndila ene u khou korola. Ndi hone atshi thetshela kha Pandelani nga musevhe. Pandelani ho ngo vhuya a pfa unga o itwa tshithu vhunga o thavhiwa kha tshanda na Tshikungwi ho ngo vhuya a mu vhudza zwo bvelelaho. O tomola a endela u fheduludza ndila yawe yau wetshela seli. Vhori vha tshi tou wetshela seli ha mulambo a dovha Thinavhuyo e kha Tshikungwi kha dzithumbu pfu! Tshikungwi a dala fhasi. Thinavhuyo ene a rembuluwa e wi siwa zwi tshi vhonwa. Pandelani a vha o sala murahu. Marukhu aya a u vulea milenzheni ndi one o mu farisaho. O vho do hakiwa fhala e fhasi phalakasha! Pandelani a vha o mu wela nga ntha. U posa mbili fhedzi u a ndivha hu re na vhutshilo. A tshi humela murahu kha murathu a wana o no tou dzula zwi tshi khou konda vhukuma. A u tendi u bva musevhe. Vha tshe vha khadiri ri vhamba maano vhutungu ha vha hu tshi na nne ndi fhano. Vha vho sokou phukula bulo a mbo di vha maele.